For issue #57 of the 2+3D Polish design quarterly, I wrote a practical guide to open licenses available to designers in their work. My aim in writing this article was to encourage designers to share their work in the open domain. Full text in Polish.
O stosowaniu licencji otwartych
Jestem projektantem. Tworzę różne rzeczy: obiekty, grafiki, projekty aplikacji użytkowych, trochę koduję, ostatnio coraz więcej piszę. Efektem mojej pracy — w myśl prawa o własności intelektualnej — są różnego rodzaju dzieła. Autorem (lub współautorem) każdego z tych dzieł jestem ja, ponieważ to ja sam (lub w zespole) je wykonałem. Prawa własności do dzieła mogą jednak należeć do różnych osób. Dzieła, które wykonuję u pracodawcy w ramach zatrudnienia, należą do mojego pracodawcy. Dzieła, które wykonuję we własnym zakresie, należą do mnie. Jeżeli wykonuję dzieło na zlecenie, może ono należeć albo do mnie, albo do zamawiającego — własność jest zwykle określona w umowie. W każdym z tych przypadków prawa do korzystania z dzieła należą do konkretnych osób i podlegają ochronie w myśl dobrze znanej zasady “All rights reserved” (pol. Wszystkie prawa zastrzeżone).
Ten artykuł to też dzieło. Stworzyłem je na zlecenie redakcji 2+3D. Ja jestem jego autorem, a ponieważ nie jestem pracownikiem 2+3D, prawa majątkowe do dzieła należą do mnie. Jednak w umowie udzieliłem redakcji 2+3D licencji na publikację tego artykułu, dzięki czemu mógł się on ukazać drukiem. Licencja to umowa, która udziela licencjobiorcy prawa do korzystania z dzieła na określonych warunkach (np. publikacji, reprodukcji, transmisji), lecz bez przeniesienia pełni praw majątkowych do dzieła. Gdyby redakcja 2+3D nie wystąpiła o licencję do artykułu, zapewne skończyłby on w szufladzie.
Tak niestety skończyło wiele moich projektów — zaprezentowane raz podczas konkursu lub korekty na uczelni, do dziś trwają w zakamarkach twardego dysku komputera. Jednak jeden projekt uniknął tego losu. Był to zestaw diagramów edukacyjno-naukowych będących częścią mojego dyplomu na ASP w Warszawie, które udostępniłem na warunkach licencji otwartej. Idealnym miejscem na udostępnienie tego typu wizualizacji jest internetowa encyklopedia Wikipedii, gdzie obecnie wykorzystywane są one w dwudziestu dwóch artykułach dostępnych w dwunastu językach (m.in. po polsku, angielsku, holendersku, japońsku, arabsku, tajsku). Udana publikacja w Wikipedii daje wiele osobistej satysfakcji, lecz również wymierne korzyści: pozwala dziełu dotrzeć do milionów użytkowników na całym świecie, podlega ciągłej ocenie i weryfikacji przez moderatorów Wikipedii, inspiruje dzieła pochodne tworzone przez innych użytkowników.
Wykonawszy dzieło, twórca może zatem zachować je na własny użytek, sprzedać i przenieść prawa do dzieła na nabywcę, lub udostępnić dzieło na zasadach otwartej licencji, czym umożliwia ludziom na całym świecie legalne użytkowanie, kopiowanie, rozpowszechnianie, modyfikowanie a nawet zarabianie na tym dziele. Określenie zakresu dozwolonego wykorzystania dzieła należy do twórcy, czyli licencjodawcy, i w praktyce polega na wyborze konkretnej licencji oraz umieszczeniu informacji o niej razem z dziełem. Umowa licencyjna zawierana jest automatycznie, z chwilą gdy licencjobiorca zaczyna korzystać z dzieła. Mimo że korzystanie z otwartych licencji jest bardzo proste i nie wymaga pomocy specjalistów, moc prawna licencji otwartych jest taka sama jak innych umów dotyczących własności intelektualnej. W tabeli oraz tekście poniżej zestawienie najpopularniejszych otwartych licencji dostępnych dla różnego typu utworów. Chociaż celem tego artykułu jest przybliżyć twórcom dostępne dla nich licencje (a także w pewnym stopniu zachęcić do ich stosowania), wszystkie przedstawione informacje będą pomocne również tym, którzy chcą korzystać z utworów już opublikowanych na warunkach otwartych licencji. Wszystkim więc życzę uważnej lektury, Udanego korzystania i udostępniania!
Licencje dla twórców dzieł 2D
Najbardziej popularną rodziną licencji zabezpieczających interesy twórców szeroko pojętych dzieł kultury — w tym treści wizualnych — jest Creative Commons (CC). Fundacja Creative Commons opracowała sześć licencji o różnym stopniu restrykcyjności: od licencji CC BY, która zezwala na bardzo szerokie wykorzystanie dzieła pod warunkiem uznania autorstwa twórcy, do licencji CC BY-NC-ND, która pod warunkiem uznania autorstwa zezwala jedynie na niekomercyjne wykorzystanie dzieła bez prawa do tworzenia utworów zależnych. Wikipedia przyjęła warunki licencji CC BY-SA, która zezwala na pełne korzystanie z dzieła pod warunkiem uznania autorstwa oraz udostępnienia utworów oryginalnych i pochodnych na tych samych warunkach. Ducha i założenia sześciu podstawowych licencji CC znakomicie wyraża motto Fundacji — “Some rights reserved” (pol. Pewne prawa zastrzeżone). Dla zainteresowanych pójściem na całość, Creative Commons przygotowała licencję CC0 (zero), która umożliwia przeniesienie dzieła całkowicie do domeny publicznej, gdzie prawa do użytkowania dzieła są najszersze i niczym nieskrępowane. Licencję CC0 dobrze podsumowuje hasło: “No rights reserved” (pol. Żadne prawa nie są zastrzeżone).
Licencje dla twórców kodu
Ponieważ cały ruch w stronę otwartych licencji i uwalniania dóbr kultury rozpoczął się w środowisku programistów, którzy chcieli dzielić się pisanym i ulepszanym przez siebie oprogramowaniem, twórcy software’u mają dziś do wyboru szeroki wachlarz opcji. Licencje Eclipse oraz GNU LGPL wymagają zawsze udostępnienia kodu źródłowego. Licencja MIT jest bardzo liberalna i wyjątkowo zwięzła (pełna treść licencji MIT jest krótsza od tego akapitu), co chyba decyduje o jej niesłabnącej popularności. Większość otwartych licencji dedykowanych oprogramowaniu wyraźnie zwalnia twórcę utworu z jakiejkolwiek odpowiedzialności za skutki wykorzystania utworu przez licencjobiorcę. Wreszcie, licencja GNU Affero GPL zawiera postanowienia zrównujące prawo licencjobiorcy do wglądu w kod źródłowy oprogramowania dostępnego zarówno lokalnie (jako kopia zapisana na dysku użytkownika), jak i zdalnie (jako kopia umieszczona na serwerze i obsługiwana np. poprzez internet). Z tego względu w Science Practice, gdzie pracuję jako designer, zdecydowaliśmy się opublikować stworzoną przez nas aplikację do wizualizacji danych bioinformatycznych “Sequence Bundles“ na zasadach GNU Affero GPL. Bardzo dobre zestawienie wszystkich najważniejszych licencji software’owych opracował GitHub na stronie www.choosealicense.org.
Licencje dla twórców dzieł 3D
Ponieważ prawa do dzieł trójwymiarowych były zawsze ściśle powiązane z możliwościami produkcyjnymi, zagadnienie licencji otwartych nigdy nie miało większego znaczenia w kontekście tworzenia obiektów. Tę sytuację zmieniło rozpowszechnienie technologii druku 3D, która do świata produkcji wprowadziła łatwość kopiowania i modyfikacji znaną ze świata software’u. Jak na razie nie istnieje powszechnie uznawana licencja opracowana specjalnie dla utworów 3D, więc portale takie jak na przykład MakerBot Thingiverse czy YouMagine proponują swoim użytkownikom nadawanie licencji dedykowanych dziełom kultury lub oprogramowaniu: jednej z siedmiu licencji CC, licencji GPL, LGPL, lub BSD [6]. Ostatnio jednak YouMagine rozpoczęli konsultacje społeczne w sprawie nowej licencji 3DPL (3D Printing License) skonstruowanej specjalnie na użytek utworów przeznaczonych do druku 3D. 3DPL ma funkcjonować w trzech wariatach: zezwalającym na wykorzystanie utworu do celów komercyjnych, zabraniającym tegoż, lub wprowadzającym okres przejściowy. Zainteresowani mogą komentować, krytykować i doradzać twórcom nowej licencji.
Licencje dla twórców tekstów
Ci, którzy chcą udostępnić dzieła pisane, mają bardzo szeroki wybór licencji, ponieważ zarówno Creative Commons jak i licencje software’owe mają zastosowanie do dokumentów tekstowych. Należy jednak pamiętać, że niemal wszystkie licencje otwarte wymagają od licencjobiorcy dołączenia do utworu pełnego tekstu licencji, albo przynajmniej krótkiej informacji o nazwie i typie udzielonej licencji wraz z odnośnikiem do źródła. W praktyce jednak (i w zależności od typu tekstu) istnieje ograniczone przyzwolenie na załączanie do dzieła pisanego notek prawnych czy innych pozamerytorycznych treści.
Tabela
Zestawienie najbardziej popularnych licencji otwartych. W tabeli zaznaczone najogólniejsze postanowienia najnowszych wersji poszczególnych licencji. W niektórych przypadkach mogą istnieć odstępstwa od reguły, braki w jednoznaczności zapisów, rozbieżności pomiędzy różnymi generacjami licencji, a czasami nawet drobne sprzeczności. Przed podjęciem decyzji o wyborze licencji, należy zapoznać się z jej pełną treścią a w razie potrzeby zasięgnąć porady specjalisty lub prawnika.
